NGÀY XUÂN NÓI VỀ TRIẾT LÝ “ĐẠO ĐỨC KINH" XƯA

                                                                    Nguyễn Tấn Tuấn

Đạo đức kinh là một tác phẩm triết học cổ điển do triết gia Lão Tử viết ra vào khoảng 600 năm trước Công nguyên. Theo truyền thuyết thì Lão Tử vì chán thế sự nên cưỡi trâu xanh đi ở ẩn. Ông Doãn Hỷ đang làm quan giữ ải Hàm Cốc níu lại "nếu ngài quyết đi ẩn cư xin vì tôi để lại một bộ sách!", Lão Tử bèn ở lại cửa ải Hàm Cốc viết bộ "Đạo Đức Kinh", dặn Doãn Hỷ cứ tu theo cách đó thì sẽ đắc đạo. Sau này Đạo Đức Kinh còn được gọi là sách Lão Tử.

Hiện nay các nhà xã hội học thế giới vẫn coi đây là một tác phẩm mang màu sắc triết lý nhân sinh của người Á Đông, ngày đầu xuân Mậu Tuất 2017, đọc lại tác phẩm đạo đức kinh của cổ nhân, ngoài những điều răn dạy mang tính yếm thế, ta không theo, nhưng về cơ bản tác phẩm triết học cổ điển phương Đông nầy có thể giúp mỗi người nhìn lại mình để sống tốt hơn, chuẩn mực hơn ...

Người xưa lý luận: Ta gọi tiếng "trâu" để chỉ con trâu là do quy ước từ xưa đến nay, tiếng "trâu" không phải là tên bất biến. Nếu từ xưa ta quy ước gọi tiếng "bò" để chỉ con trâu thì ta sẽ gọi con trâu là con "bò". Đạo thì không như vậy. Đạo bất biến nên ta không thể diễn tả rõ ràng được, chỉ có thể dùng trực giác để hiểu  ...

Lời nói chân thật thì không hoa mỹ, lời nói hoa mĩ thì không chân thật. Người thiện thì không mắc lỗi nên không cần phải biện bạch, người nào phải biện bạch cho mình là người "không thiện". Người biết thì không nói, người nói là người không biết (tri bất ngôn, ngôn bất tri).

Người ta sinh ra vốn mềm yếu mà khi chết thì cứng lại. Thảo mộc sinh ra thì mềm dịu mà khi chết đi thì lại khô cứng. Cho nên cứng rắn, cáu giận là biểu hiện của sự chết chóc, mềm yếu, khiêm nhường là dấu hiệu của sự sống. Binh mạnh thì không thắng, cây cứng thì lại bị chặt. Cứng mạnh thì phải ở dưới, mềm yếu lại được ở trên. Răng cứng thì chóng gãy, lưỡi mềm thì bền lâu…

Lời hứa dễ dàng thì khó tin, người nào tin việc gì cũng dễ làm thì sẽ gặp nhiều cái khó. Cho nên người hiểu đạo coi việc gì cũng khó mà rốt cuộc không gặp cái gì khó cả. "Không" có nghĩa là "không có gì" nhưng phải "có cái gì" thì mới có cái "không có". Trong tự nhiên, ngay cả những việc khó khăn nhất cũng có thể thực hiện theo cách dễ dàng, việc lớn thành tựu từ những hành động nhỏ hơn. Người khôn ngoan đạt những thành tựu vĩ đại là nhờ biết chia nhỏ việc ra mà làm.

Cái gì ở yên thì dễ nắm, giòn thì dễ vỡ, nhỏ thì dễ mất. Ngăn ngừa sự tình từ khi chưa manh nha, trị loạn từ khi chưa thành hình. Cây lớn sinh ra từ một cái mầm nhỏ; tháp cao chín tầng khởi đầu từ một sọt đất, đi xa ngàn dặm bắt đầu từ một bước chân. Thường gần tới lúc thành công thì lại dễ thất bại, vì không cẩn thận như lúc ban đầu, đề phòng sau như trước thì không hỏng việc.

Người hiểu đạo trị thiên hạ theo chính sách "vô vi" (taking no action), luôn giữ thái độ điềm đạm. Xem cái nhỏ cũng như cái lớn, cái ít như nhiều, lấy đức báo oán. Giải quyết việc khó từ khi còn dễ, thực hành việc lớn từ khi còn nhỏ, vì việc khó trong thiên hạ khởi đầu từ chỗ dễ, việc lớn khởi đầu từ nhỏ. Cho nên người hiểu đạo trước sau không làm việc gì lớn mà thực hiện được việc lớn. Người đắc đạo làm việc mà không tư lợi.

... Muốn cho vật gì thu rút lại thì trước tiên hãy mở rộng nó ra đã. Muốn cho ai yếu đi thì tất hãy làm cho họ mạnh lên đã. Muốn phế bỏ ai thì tất hãy đề cử họ lên đã. Muốn cướp lấy vật gì thì tất hãy cho đã. Hiểu như vậy là sâu kín mà sáng suốt. Vì nhu nhược thắng cương cường. Người đánh xe giỏi không xông bừa tới trước. Người chiến đấu giỏi không giận dữ, khéo thắng địch là không tranh với địch, khéo dùng người là hạ mình ở dưới người. Đó là cái đức của sự không tranh, đó là cái khéo của sự dùng người, đó là hợp với chỗ cùng cực của Đạo Trời.

Ngũ sắc làm người ta mờ mắt; ngũ âm làm người ta ù tai; ngũ vị làm người ta tê lưỡi, hưởng thụ làm cho người ta mê muội, vàng bạc làm cho hành vi người ta xấu xa. Cho nên bậc đắc đạo cầu no bụng mà không cầu vui mắt, bỏ cái xa xỉ, đa dục để chọn cái chất phác, vô dục. Bậc đắc đạo bận áo vải thô nhưng lại ôm ngọc quý trong lòng.

Trời đất vĩnh cửu được là vì không sống riêng cho mình, nên mới trường sinh được. Người đắc đạo đặt thân mình ở phía sau mà thân lại được ở phía trước, đặt thân mình ra ngoài mà thân mới còn. Như vậy chẳng phải vì họ không tư lợi mà thành được việc riêng của mình ư ?...

          Người cực khéo thì dường như rất vụng về. Người nói giỏi thì dường như ấp úng. Cử động thì thắng được lạnh. Nhưng yên tĩnh thì thắng được nóng. Vậy cứ thanh tĩnh thì mọi vật sẽ đâu vào đấy. Người quân tử gặp thời thì mặc áo gấm mà ngồi xe ngựa, không gặp thời thì mặc áo vải thô mà đi chân đất. Người tốt thật sự không ý thức được tính thiện trong việc làm của mình, trái lại kẻ dại dột (the foolish) luôn cố gắng tỏ ra là mình tốt...

Không quý của hiếm để người không trộm cắp, không phô bày cái gợi ham muốn để lòng người không loạn. Chính trị của thánh nhân là làm cho dân bụng thì no, không ham muốn, không tranh giành...

Con người có ba vật báu cần giữ cẩn thận, một là lòng nhân ái, hai là tính tiết kiệm, ba là không dám đứng trước thiên hạ. Vì nhân ái mà sinh ra dũng cảm, vì tiết kiệm mà sinh ra sung túc, rộng rãi, vì không dám đứng trước thiên hạ mà làm chủ được thiên hạ ...

Nếu không nhân ái mà mong được dũng cảm, không tiết kiệm mà mong được giàu có, không chịu đứng sau mà tranh đứng trước người khác thì đều hỏng việc. Trời muốn giúp ai thì cho người đó lòng nhân ái để tự bảo vệ, lấy lòng nhân ái mà giúp người đó...

Vật cực mềm mà lại thắng được vật cực cứng (nước chảy đá mòn). Nước là vật cực mềm, nó luôn tìm chỗ thấp mà tới (khiêm nhường), ngày đêm chảy không ngừng, bốc lên thì thành mưa, chảy xuống thì thành sông suối, thấm vào lòng đất để nuôi vạn vật. Nó không ngừng biến đổi, lại sinh ra mọi loài. Nó không tranh với ai, tìm chỗ thấp mà tới, gặp cái gì cản thì nó uốn khúc mà tránh đi, cho nên ở đâu nó cũng tới được. Đạo cũng ví như nước vậy. Yếu thắng được mạnh, mềm thắng được cứng, ai cũng biết như vậy nhưng hiếm ai thực hành được...

Vật bén nhọn thì dễ gãy; con dao cố mài cho bén thì lại không bén được lâu. Nghèo hèn chính là gốc của giàu sang. Vàng ngọc đầy nhà (kim ngọc mãn đường}, sao mà giữ nổi ? Nên biết khi nào là đủ (tri túc). Giàu có mà kiêu căng, hay khoe khoang là tự rước họa vào thân ...

Vinh hay nhục thì lòng cũng sinh ra rối loạn, sợ vạ lớn thì sinh ra rối loạn. Là vì vinh thì được tôn, nhục thì bị hèn; được thì lòng rối loạn (mừng rỡ); mất thì lòng rối loạn (rầu rĩ); cho nên mới bảo là vinh, nhục sinh ra rối loạn. Vậy phải làm sao ? Chúng ta sỡ dĩ sợ vạ lớn là vì chúng ta có cái thân. Nếu chúng ta quên cái thân mình đi, thì còn sợ gì lòng rối loạn nữa ?! Cho nên người nào coi trọng sự hy sinh cho mọi người, thì có thể tin dùng vào kẻ đó được.

Người nào giữ được đạo thì không tự mãn, không cố chấp, cũng không tự ái. Vì vậy nên mới có thể bỏ qua cái cũ mà chấp nhận cái mới được. Khi xem xét sự vật, không được quên mặt đối lập của nó. Nghĩ đến cái hữu hạn thì đừng quên cái vô hạn. Đứng một chân thì không thể đứng được lâu, giang chân ra thì không thể đi được, tự biểu hiện thì không bao giờ chói lọi, tự kể công thì không có công, tự phụ thì chẳng khuyên bảo được ai, kẻ vẽ rắn thêm chân thì không trường tồn. Thái độ đó được ví như thức ăn thừa, ung nhọt, người người đều ghét. Thiên bất dung gian.

Cho cái đẹp là đẹp do đó mới có cái xấu; cho cái thiện là thiện do đó mới có cái ác. Là vì "có" và "không" sinh ra lẫn nhau, "dễ" và "khó" tạo nên lẫn nhau, cao thấp dựa vào nhau mà tồn tại. Biết người là khôn, tự biết mình là người sáng suốt. Thắng được người là có sức mạnh, thắng được mình là sự kiên cường. Biết thế nào là đủ là người giàu; biết gắng sức là người có bền chí. Kẻ nào không rời bỏ những điều trên thì sẽ được lâu dài, chết mà không mất là trường thọ. Người hiểu đạo làm việc tuân theo quy luật của tự nhiên, chỉ làm những việc cần thiết cho bản thân.

Hồn nhiên vô tư, vô dục như đứa trẻ mới sinh là có đức dày, ai cũng yêu quý. Đứa trẻ mới sinh độc trùng không chích, mãnh thú không ăn thịt, ác điểu không vồ. Xương yếu gân mềm mà tay nắm rất chặt, suốt ngày gào hét mà giọng không khản, như vậy là khí cực hòa. Do vậy bỏ mưu trí dân lợi gấp trăm; dứt nhân bỏ nghĩa, dân trở nên hiếu hòa; dứt trí khôn, bỏ lợi lộc, không còn trộm cướp. Ba cái đó (mưu trí, nhân nghĩa, xảo lợi) vì chỉ là cái vẻ bên ngoài không đủ để trị dân nên phải bỏ; khiến cho dân quy về điều này: ngoài thì mộc mạc, trong thì giữ sự đơn giản, giảm bớt dục vọng mới là tích cực... 

Vạn vật tuần hoàn, trong dương có âm, âm cực dương sinh, có sinh ắt có tử, trăng tròn trăng khuyết. Vạn vật biến đổi rồi trở về với đạo. Từ xưa đến nay, đạo tồn tại vĩnh hằng, sáng tạo ra vạn vật. Chúng ta do đâu biết được vạn vật ? Là nhờ đạo. Có câu: "Khiêm tốn là gốc của cao quý". Người khôn ngoan giữ lấy đạo làm phép tắc cho thiên hạ. Không tự biểu hiện cho nên mới sáng tỏ, không tự cho là phải nên mới chói lọi, không tự kể công nên mới là có công, không tự phụ cho nên mới hơn người. Vì không tranh với ai nên không ai tranh với mình được. Trong trời đất có bốn cái vĩ đại là Đạo, tự nhiên, trời đất và con người. Luật con người nên bắt chước tự nhiên, luật tự nhiên bắt chước luật của trời đất, luật trời đất bắt chước Đạo.

Ít nói thì hợp với tự nhiên. Cơn gió lớn không thể thổi suốt buổi sáng, cơn mưa lớn không kéo dài suốt ngày. Ai làm ra những cái ấy? Chính là do trời đất. Trời đất còn không thể lâu được, huống chi là con người ? Người hiểu đạo biết rằng không ai có thể đoán trước những gì tương lai nắm giữ.

Vũ khí là vật gây ra lo sợ, ai cũng ghét cho nên người hiểu đạo không dùng binh khí.  Chỉ dùng đến nó khi bất đắc dĩ, khi bảo vệ hòa bình, mà dùng đến thì điềm đạm là hơn cả. Chiến thắng mà vui mừng tức là thích giết người. Thích giết người thì không trị được thiên hạ. Chỗ nào đóng quân thì gai góc mọc đầy. Sau cuộc chinh chiến tất có mất mùa.

Giết hại nhiều người thì nên lấy lòng thương tiếc mà khóc, chiến thắng thì nên lấy tang lễ mà xử. Thắng mà không bức người, vì vật mạnh thì có lúc suy. Nếu không như vậy thì là trái Đạo. Trái Đạo thì sớm bị tiêu diệt. Trị nước phải được tiến hành cẩn thận. Người khôn ngoan làm việc công không bao giờ xảo trá, tư lợi...

Ngày đầu xuân đọc lại tác phẩm đạo đức kinh của cổ nhân, ngoài những điều răn dạy mang tính vô vi – yếm thế ta không theo, thế nhưng về cơ bản tác phẩm triết học cổ điển phương Đông nầy có thể giúp mỗi chúng ta nhìn lại mình để sống tốt hơn, chuẩn mực hơn ...