Ý kiến tư vấn phản biện hay về loại hình bảo hiểm xe máy

Bảo hiểm trách nhiệm dân sự đối với chủ xe máy, thường được gọi tắt là bảo hiểm xe máy (BHXM). BHXM có 2 hai loại hình bắt buộc và tự nguyện. Loại hình bắt buộc được quy định trong Luật Kinh doanh bảo hiểm tại khoản quy định chung về Bảo hiểm bắt buộc trách nhiệm dân sự của chủ xe cơ giới.

Luật Kinh doanh bảo hiểm có từ năm 2000, được sửa đổi bổ sung năm 2010, 2019 và mới đây là tháng 6 năm 2022. Nghị định, thông tư còn thay đổi nhiều hơn, tới 8 lần, lần gần đây là Nghị định 03/2021 vào tháng 01 năm 2022. Hiện nay Bộ Tài chính đang dự thảo và lấy ý kiến về nghị định mới.

Về Luật, nghị định, thông tư về bảo hiểm chung thì không có vấn đề gì phải bàn cãi thêm, riêng BH XM thì đang xuất hiện ý kiến đa chiều, và đang rất nóng trên báo chí và mạng xã hội trong thời gian gần đây.

Trong 6 tháng đầu năm 2022, sau 01 năm Nghị định số 03/2021 ra đời, nhiều đoàn đại biểu Quốc hội vẫn phản ánh trên diễn đàn Quốc hội kiến nghị của cử tri về việc bỏ loại hình thức BHXM bắt buộc, chuyển sang bảo hiểm tự nguyện. Lý do là sau hơn 20 năm thực hiện Luật, nhân dân mua BHXM vẫn chủ yếu là để đối phó, phòng công an phạt phạt khi tham gia giao thông; khi xảy ra tai nạn, phổ biến là họ tự thỏa thuận bồi thường trách nhiệm dân sự theo quy định của Luật Dân sự, còn quyền lợi bảo hiểm họ không mấy quan tâm vì thủ tục phức tạp, nhiêu khê. Bộ Tài chính đã giải đáp là trên 65% tai nạn đường bộ là do xe máy. BHXM bắt buộc là nhân văn, vì lợi ích xã hội, phù hợp với Luật Kinh doanh bảo hiểm của Việt Nam và xu hướng của thế giới. Vướng mắc ở đâu thì tháo gỡ ở đấy. Nghị định 03/2021 cũng đã đơn giản hóa thủ tục hành chính, xác định trách nhiệm của bên bảo hiểm là ứng trước bồi thường, thu thập giấy tờ, hoàn thiện hồ sơ, còn người mua bảo hiểm có trách nhiệm phối hợp...Bộ Giao thông vận tải, Bộ Công an cũng lý giải tương tự. Các doanh nghiệp kinh doanh bảo hiểm thì cho rằng, thủ tục bồi thưởng, thanh toán bảo hiểm không đến mức phức tạp, chủ yếu là do công tác tuyên truyền và nhận thức của người dân còn hạn chế. Nhưng theo phân tích báo chí và các chuyên gia thì lý giải của các bộ và doanh nghiệp bảo hiểm chưa làm thỏa mãn được cử tri. Vì chưa chứng minh được bằng số liệu thực tế vì lợi ích xã hội và đáp ứng được lợi ích xã hội của loại hình bảo hiểm bắt buộc đối với xe máy. Xu hướng của thế giới thì mới viện dẫn được mấy nước trong khi thế giới có trên 200 quốc gia và vùng lãnh thổ. Nguyên nhân về công tác truyền thông và nhận thức của người dân cũng chưa thuyết phục vì luật và các văn bản quy phạm liên quan đã có trên 20 năm thực hiện, mỗi năm chi cho công tác truyền thông trên dưới 25 tỷ, bằng gần 60% chi cho bồi thường bảo hiểm, trong lúc đó các loại hình bảo hiểm đối với các phương tiện xe cơ giới khác lại được chủ phương tiện quan tâm, ủng hộ hơn.

Mới đây, Bộ Tài chính xây dựng và lấy ý kiến về Dự thảo Nghị định quy định về bảo hiểm bắt buộc trách nhiệm dân sự của chủ xe cơ giới; bảo hiểm cháy, nổ bắt buộc; bảo hiểm bắt buộc trong hoạt động đầu tư xây dựng. Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), trên cơ sở ý kiến của doanh nghiệp và chuyên gia, đã có ý kiến phản biện bằng văn bản đối với loại hình bảo hiểm bắt buộc đối với xe máy với lập luận như sau:

Bảo hiểm bắt buộc là sự can thiệp bằng quyền lực hành chính của Nhà nước vào quyền tự do thoả thuận của người dân và doanh nghiệp – một trong những quyền dân sự được bảo vệ. Điều 14.2 của Hiến pháp và Điều 2.2 của Bộ luật Dân sự quy định rằng quyền này chỉ có thể bị hạn chế “trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khoẻ cộng đồng”. Như vậy, để hạn chế quyền này, cơ quan nhà nước phải chứng minh được rằng lợi ích công cộng thu được từ việc hạn chế quyền vượt xa chi phí phải bỏ ra.

Trong thời gian qua, việc thực hiện các loại bảo hiểm bắt buộc đã được chứng minh là mang lại nhiều lợi ích xã hội, trừ bảo hiểm trách nhiệm dân sự của chủ xe máy. Theo báo cáo, sau hơn 20 năm triển khai thực hiện Luật, tỷ lệ chi trả bảo hiểm bắt buộc trách nhiệm dân sự với xe máy vẫn ở mức rất thấp, gần 6% năm 2019 (45 tỷ đồng chi trả trên 765 tỷ đồng phí bảo hiểm). Tỷ lệ chi bồi thường này thấp hơn rất nhiều các loại bảo hiểm bắt buộc khác, cụ thể tỷ lệ chi trả của bảo hiểm TNDS của xe ô tô là khoảng 33%, bảo hiểm cháy nổ, xây dựng là 31%.

So với biện pháp bồi thường khác, bảo hiểm có ưu điểm là chi trả nhanh hơn đối với người bị tai nạn và giảm áp lực tài chính đối với người phải bồi thường, từ đó tạo ra giá trị thặng dư cao hơn cho cùng một số tiền bồi thường. Tuy nhiên, với số tiền chi trả ít ỏi, chiếm tỷ lệ rất thấp như vậy, thì rất khó có thể thuyết phục rằng lợi ích mang lại từ khoản tiền bồi thường này lớn hơn chi phí xã hội phải bỏ ra. Như vậy, nhìn về mặt tổng lợi ích cho xã hội, bảo hiểm bắt buộc với xe máy hiện nay không bảo đảm nguyên tắc lợi ích lớn hơn chi phí.

Có ý kiến cho rằng tỷ lệ chi trả thấp của bảo hiểm trách nhiệm dân sự của chủ xe máy là do các quy định cụ thể và quá trình thực thi yếu kém, chứ không phải do loại bảo hiểm này không mang lại lợi ích xã hội. Tuy nhiên, chính sách này đã tồn tại được hơn ba thập kỷ, từ Nghị định 30/HĐBT ngày 10/03/1988, trải qua bốn lần sửa đổi vào các năm 1997, 2008, 2013 và 2021, cùng với đó là tám lượt văn bản quy định chi tiết. Như vậy, nếu cho rằng các quy định chi tiết hay quá trình thực thi có vấn đề thì vì sao thực trạng này vẫn chưa được khắc phục?

Với lý do trên, VCCI đề nghị cơ quan soạn thảo cân nhắc một số phương án sau đây đối với các quy định về bảo hiểm trách nhiệm xe cơ giới:

(1) Hoặc bãi bỏ quy định bắt buộc mua bảo hiểm trách nhiệm dân sự đối với chủ xe máy. Theo đó, việc mua bảo hiểm xe máy, bao gồm cả bảo hiểm trách nhiệm dân sự và các loại bảo hiểm khác, sẽ dựa trên sự tự nguyện thoả thuận của các bên. Điều này không chỉ giúp giảm chi phí xã hội như trên đã trình bày mà còn giúp các doanh nghiệp kinh doanh bảo hiểm có động lực thiết kế và cung cấp những sản phẩm bảo hiểm tốt hơn, phù hợp với nhu cầu của khách hàng và mang lại lợi ích thực sự cho xã hội. Quy định này cũng không trái với Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật. Theo Luật Giao thông đường bộ hiện hành, xe cơ giới bao gồm ô tô, máy kéo, rơ moóc, xe mô tô 2 bánh, xe mô tô ba bánh, xe gắn máy (kể cả xe máy điện) và các loại xe tương tự...Luật Kinh doanh bảo hiểm (tại Điều 8) chỉ quy định tên loại hình bảo hiểm, trong đó có loại hình bảo hiểm bắt buộc đối với chủ phương tiện xe cơ giới nói chung. Còn Nghị định được phép quy định chi tiết các nội dung liên quan, trong đó bao gồm cả phạm vi áp dụng (có thể áp dụng hoặc không hay chưa áp dụng đối với xe máy).

(2) Đồng thời sửa đổi nhiều quy định để giúp tăng tỷ lệ chi trả đối với sản phẩm bảo hiểm trách nhiệm dân sự của chủ xe máy, gồm có: giảm mức phí bảo hiểm; tăng mức bồi thường bảo hiểm; giảm bớt các trường hợp loại trừ trách nhiệm bảo hiểm; đơn giản hoá hồ sơ bồi thường bảo hiểm. Các quy định này cần được điều chỉnh sao cho tỷ lệ chi trả bảo hiểm đối với xe máy cũng vào khoảng hơn 30% như các loại bảo hiểm khác.

Đồng thời bổ sung trách nhiệm của Bộ Tài chính trong việc việc kiểm tra, giám sát và công khai thông tin về bảo hiểm bắt buộc theo quy định, gồm:

- Số lượng xe, số tiền bảo hiểm gốc, tổng doanh thu phí bảo hiểm, tổng số vụ bồi thường, số tiền bồi thường bảo hiểm; và các dữ liệu này được phân loại theo loại phương tiện (ô tô, xe máy, xe chở hàng, xe chở người,…).

- Số liệu hồ sơ yêu cầu trong kỳ; số lượng hồ sơ còn tồn đọng; thời gian trung bình giải quyết hồ sơ; số tiền đã thanh toán (trên tổng số tiền chấp thuận chi trả); số lượng hồ sơ từ chối bồi thường (và tỷ lệ trên số lượng hồ sơ đã giải quyết); số lượng hồ sơ chấp nhận chi trả (và tỷ lệ trên tổng yêu cầu).

Ý kiến phản biện của VCCI là ý kiến hay và rất thiết thực, có tính khả thi, đã thu hút rất nhiều đối tượng quan tâm. Kiến nghị của VCCI nêu 02 phương án, nhưng các phương tiện truyền thông, mạng xã hội, nhiều chuyên gia, luật sư, đại biểu Quốc hội, cử tri và nhân dân tập trung chủ yếu và phương án (1), tức là phương án bỏ loại hình bảo hiểm bắt buộc đối với xe máy, chuyển sang loại hình bảo hiểm tự nguyện. Nhiều tờ báo đã chủ động điều tra, khảo sát, phỏng vấn người mua bảo hiểm xe máy. Đồng thời với đại diện VCCI, một số đại biểu quốc hội, chuyên gia, luật sư đã tham gia đối thoại bàn tròn, chia sẻ chính kiến. Các ý kiến đều phản ánh người mua bảo hiểm xe máy là để đối phó tránh bị cảnh sát giao thông phạt, khi xảy ra tại nạn thì họ thỏa thuận giải quyết theo luật dân sự là chủ yếu, chứ ít sử dụng công cụ bảo hiểm như đối với các phương tiện cơ giới khác. Đa số đồng tình bỏ loại hình bảo hiểm bắt buộc, chuyển sang bảo hiểm tự nguyện. Một số báo chí còn tự tra cứu tìm hiểu thêm số liệu để chứng minh hiệu quả thấp của loại hình bảo hiểm bắt buộc đối với xe máy (Như tienphong.vn, tapchitaichinh.vn, sti.com.vn...). Theo đó, trong 9 tháng đầu năm 2022, sau hơn một năm rưỡi thực hiện Nghị định mới, tình hình chi bảo hiểm bắt buộc đối với xe máy vẫn chưa được cải thiện so với bảo hiểm các phương tiện cơ giới khác và so với loại hình bảo hiểm tự nguyện. Cụ thể, doanh thu bảo hiểm trách nhiệm dân sự chủ xe cơ giới đạt 3.221 tỷ đồng, giá trị bồi thường 562 tỷ đồng, tỷ lệ bồi thường là 17,4%. Trong lúc đó doanh thu bảo hiểm xe cơ giới tự nguyện đạt 9.819 tỷ đồng (gấp 3 doanh thu bảo hiểm bắt buộc), bồi thường 5.564 tỷ đồng, tỷ lệ bồi thường 56,7% (gấp 3,3 lần bảo hiểm bắt buộc). Đặc biệt, tỷ lệ bồi thường/doanh thu của loại hình bảo hiểm bắt buộc đối với xe máy chỉ trên 2%, thấp hơn nhiều tỷ lệ viện dẫn của VCCI, giảm sâu so với trước khi có nghị định mới.

Nhưng Luật Kinh doanh bảo hiểm và Nghị định 03/2021 vừa mới được ban hành. Hiện nay nghị định mới đang tiếp tục được xây dựng. Có lẽ phương án (1) của VCCI cũng như nguyện vọng của người dân về việc bỏ loại hình bảo hiểm bắt buộc, chuyển sang bảo hiểm tự nguyện khó được cơ quan có thẩm quyền chấp nhận. Bộ Tài chính đã chuyển hồ sơ dự thảo Nghị định mới sang Bộ Tư pháp thẩm định, trong đó có giải trình bày tỏ quan điểm muốn và cần giữ loại hình bảo hiểm bắt buộc đối với xe máy, đồng thời tiếp thu phương án (2) để tiếp tục hoàn thiện thủ tục...Có thể nói, “Quả bóng” đang ở phía phần sân của Bộ Tư pháp. Cơ quan có thẩm quyền chỉ đạo quyết liệt làm được như phương án (2) thì cũng đã làm yên lòng hơn đối với người mua bảo hiểm. Dù cơ quan có thẩm quyền tiếp thu phương án nào thì theo dư luận và ý kiến các chuyên gia, cần tổ chức tổng kết và hội thảo khoa học một cách thực sự cầu thị.