XÃ MƯỜNG BẰNG TRONG KHÁNG CHIẾN CHỐNG THỰC DÂN PHÁP

                   Bùi Trung Kiên

Mường Bằng là xã nằm ở phía Đông Bắc của huyện Mai Sơn, cách trung tâm thị trấn Hát Lót 14km và cách thành phố Sơn La 26km. Trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945 và cho đến năm 1979, Mường Bằng (bao gồm cả xã Chiềng Sung ngày nay) thuộc huyện Mường La. Đây là vùng đất giàu truyền thống yêu nước và đấu tranh cách mạng, được đội Chiến Thắng chọn làm căn cứ đầu tiên khi quay trở lại Mường La hoạt động, xây dựng nên khu căn cứ Mường Bằng - Mường Bú - Mường Chùm. Từ đây phong trào kháng chiến phát triển ra toàn huyện, từ hữu ngạn sang tả ngạn và ảnh hưởng một phần đến huyện Thuận Châu, Mai Sơn và Quỳnh Nhai ngày nay.

Bước sang năm 1948, phong trào kháng chiến chống Pháp của Nhân dân Sơn La đã có nhiều chuyển biến tích cực, sau cuộc phát động đấu tranh vũ trang kết hợp với đấu tranh chính trị ở Mộc Hạ (Mộc Châu) vào ngày 19-12-1947, một vùng rộng lớn ở Mộc Hạ (Mộc Châu) được giải phóng. Mộc Hạ trở thành khu căn cứ địa đầu não và vùng tự do đầu tiên của tỉnh Sơn La.

Ngay sau khi khu căn cứ Mộc Hạ ra đời, để phát triển phong trào kháng chiến ra toàn tỉnh, Tỉnh ủy Sơn La đã chủ trương thành lập các đội vũ trang tuyên truyền, bí mật tiến sâu vào vùng địch tạm chiếm gây cơ sở kháng chiến, biến vùng địch tạm chiếm thành hậu phương của ta.

Thực hiện chủ trương của Tỉnh ủy, tháng 5-1948, hai đội vũ trang tuyên truyền Quyết Tiến và Chiến Thắng được thành lập. Đội vũ trang tuyên truyền chiến thắng gồm 11 đồng chí: Vũ Ngọc Thành (Hoàng Cầm La), Lương Sơn, Hoàng Thắng, Hoàng Thanh, Hoàng Khun, Quàng Đôn, Tòng Phanh, Lù Phú, Cà Văn Pâng (Bằng), Hoàng Khang và Điêu Thị Hảo, do đồng chí Hoàng Cầm La làm đội trưởng. Đội có 9 đảng viên, thành lập một chi bộ, đồng chí Vũ Ngọc Thành được chỉ định làm Bí thư, đồng chí Lương Sơn làm Phó Bí thư.

Sau ba tháng thực hiện nhiệm vụ xây dựng cơ sở và làm công tác chuẩn bị, chập tối ngày 6-8-1948, đội Chiến Thắng rời Đá Đỏ tiến về Mường La hoạt động. Với quyết tâm chỉ tiến không lùi, sau 9 ngày đêm hành quân vượt qua bao nguy hiểm, gian khổ hy sinh, toàn đội đã qua Tạ Chan, Chạm Cẳng, Tạ Sa, Nậm Xổm, Nà Hường, cuối cùng đến bản Nà Cà xã Mường Bằng, quê hương của đồng chí Cà Văn Pâng (lấy bí danh là Bằng).

Bản Nà Ca lúc đó chỉ có 5,6 hộ gia đình, họ đều là người dân ở Mường Bằng mới ra khai phá làm ruộng, trong đó có gia đình đồng chí Cà Văn Pâng. Sau khi khảo sát kỹ lưỡng, Đội đã bố trí đồng chí Cà Văn Pâng và đồng chí Lương Sơn vào liên lạc với gia đình đồng chí Pâng.

Được tuyên truyền, giác ngộ, gia đình đồng chí Cà Văn Pâng, đặc biệt là anh Cà Văn Pành (anh trai của đồng chí Cà Văn Pâng) hàng ngày đưa cơm tiếp tế cho Đội, giúp Đội tìm hiểu về tình hình của Pháp và tay sai ở khu vực tỉnh lỵ Sơn La, kết nối với các quần chúng trung kiên có cảm tình với cách mạng. Thông qua anh Cà Văn Pành, đội bắt liên lạc với ông Cà Văn Hương ở bản Nà Hoi và lấy hang Lốm Cọ làm nơi trú quân hoạt động của cả Đội. Từ những hạt nhân ban đầu này, đội bắt liên lạc với ông Cà Văn Lung bản Liềng, ông Cà Văn Tức ở bản Giàn, chị Lò Thị Ngâu ở bản Búc... Đặc biệt là gia đình ông Cà Văn Dẹn và bà Cà Thị Piến ở bản Mé, ông bà đã cho hai còn là Cà Văn Số và Cà Văn Lả đi làm liên lạc cho cán bộ. Sau này, chính bà Cà Thị Piến đã nuôi giấu, tiếp tế cho đồng chí Điêu Thị Hảo.

Sau khi gây dựng cơ sở vững chắc ở Mường Bằng, Đội chia làm hai bộ phận: Một bộ phận do đồng chí Lương Sơn phụ trách phát triển lên Chiềng Nghiêm ( xã Chiềng Ngần, thành phố Sơn La ngày nay); một bộ phận do đồng chí Quàng Đôn phụ trách ở lại Mường Bằng củng cố chỗ đứng chân, đồng thời phát triển cơ sở và lực lượng dọc theo suối Nậm Pàn tiến về chân đồi Khau Phạ (xã Chiềng Xôm, thành phố Sơn La ngày nay) và mở rộng vào châu lỵ Mường La.

Ngày 8-11-1948, một số thành viên trong đội Chiến Thắng đang ở lại Mộc Hạ như: Điêu Thị Hảo, Hoàng Kiên và Cầm An tiếp tục tiến lên Mường La hoạt động. Để tiếp tục phát triển cơ sở sâu rộng ra toàn huyện, đội Chiến Thắng quyết định chia thành 3 tổ: Tổ Mường Bằng, tổ bản Phang, Hin Hụm và tổ Chiềng Nghiêm.

Trước sự phát triển của phong trào cách mạng ở Mường La, thực dân Pháp đã ra sức lùng sục, truy bắt cán bộ cách mạng, nhất là khu vực quanh tỉnh lỵ Sơn La. Cuối tháng 11-1948, tổ của đồng chí Lân Du (tức Cầm Kim Chính) đang hoạt động ở bản Pát, Pom Luông (huyện?), bất ngờ bị địch vào đánh úp, đồng chí Lân Du anh dũng hy sinh. Đồng chí Điêu Thị Hảo đang hoạt động ở bản Mé cũng bị địch cho quân vào khủng bố, địch liên tục tra hỏi, bắt người dân dẫn đường đi lùng bắt cán bộ, trước tội ác của bọn thực dân, nhân dân xã Mường Bằng đều kiên quyết “Không biết, không nghe, không thấy”, vì vậy, địch không phát hiện được tung tích của Đội.

Tháng 01-1949, Tỉnh ủy tiếp tục bổ sung cho đội Chiến Thắng thêm 08 đồng chí gồm Lù Nhuận, Cầm Dịn, Cầm Khê, Hà Châu, Lả Pảo, Tòng Khún, Trần Bình và Hà Quyết, và hai đội viên du kích gánh thực phẩm tiếp tế cho Mường La.

Sau khi được tăng cường thêm cán bộ và để thuận lợi hơn trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo phù hợp với tình hình mới, đồng chí Hoàng Cầm La, Quàng Đôn và Hoàng Khun đã tách ra thành bộ phận thường trực chỉ huy chung cho cả đội. Cơ quan chỉ huy của Đội đóng tại bản Giàn (Mường Bằng), đồng chí Điêu Thị Hảo được giao nhiệm vụ làm Tổ trưởng tổ Mường Bằng. Đồng thời, Đội tổ chức thêm một tổ phát triển cơ sở lên Mường Chùm, do đồng chí Lù Nhuận và Cầm Dịn phụ trách.

Trong lúc phong trào cách mạng đang phát triển đi lên, do không giữ được bí mật, tháng 02-1949, thực dân Pháp cho quân vào khủng bố cơ sở cách mạng của ta ở bản Giàn, Mường Bằng, hầu hết các cán bộ đang đi cơ sở, một số đồng chí còn lại nhanh chóng rút ra vị trí an toàn. Không bắt được cán bộ, chúng bắt anh Cà Văn Tức và Lò Văn Sinh lên châu lỵ Mường La tra tấn; đồng thời dồn toàn bộ dân bản Giàn ra tra hỏi. Hèn hạ hơn, chúng bắt tất cả nam giới từ 15 tuổi trở lên gồm 47 người ra phơi nắng 3 ngày và sau đó dồn toàn bộ lên Mường La tiếp tục tra hỏi. Không khai thác được gì, cuối cùng thực dân Pháp xả súng sát hại 45 người dân vô tội ở cầu đá bản Cá để uy hiếp tinh thần nhân dân^[1]. Hành động dã man của kẻ địch đã thổi bùng lên ngọn lửa căm thù cùng ý chí đấu tranh của nhân dân các dân tộc Mường Bằng nói riêng, Mường La nói chung.

Sau vụ khủng bố của địch, toàn đội đã kiểm điểm, nghiêm khắc tự phê bình về công tác đảm bảo bí mật trong hoạt động; gửi báo cáo về tỉnh, đề nghị tăng cường cho Mường La thêm cán bộ và cho phép Mường La khi có điều kiện sẽ phát động cuộc đấu tranh vũ trang để mở rộng cơ sở cách mạng, bảo vệ quần chúng nhân dân.

Cuối tháng 02-1949, Mường La được tăng cường thêm cán bộ cùng với 2 tiểu đội tự vệ tập trung của tỉnh do hai đồng chí Trọng Kim và Hà Nén phụ trách. Tỉnh cũng cử Đại đội độc lập 860 lên trợ giúp cho Mường La, cho phép Mường La phát động đấu tranh vũ trang khi đủ điều kiện. Đồng thời ban hành quyết định thành lập Ban Cán sự Đảng thay cho Ban Chỉ huy đội Chiến Thắng. Đồng chí Hoàng Cầm La được chỉ định làm Bí thư, đồng chí Nguyễn Việt Cường làm Phó Bí thư, đồng chí Hoàng Phi Long làm Ủy viên.

Để đảm bảo công tác bí mật và thuận tiện hơn trong công tác lãnh đạo, Ban Cán sự Đảng huyện Mường La quyết định chuyển cơ quan từ bản Giàn về bản Búc, bản Lạnh (xã Chiềng Sung ngày nay). Ban Cán sự huyện đã chia Đội thành 03 chi bộ gắn với từng địa bàn hoạt động: Chi bộ Bằng - Nghiêm, chi bộ Búc - Lạnh và chi bộ Chùm - Bú.

Đến tháng 3-1949, cuộc đấu tranh cách mạng ở Sơn La diễn ra ngày càng quyết liệt, thực dân Pháp phải chia quân ra để đối phó. Thời gian này, ở khu vực Tỉnh lỵ thực dân Pháp chỉ có một Đại đội thuộc Tiểu đoàn Thái chốt giữ. Ban Cán sự Đảng Mường La đã họp và đi đến kết luận, đây là thời cơ rất thuận lợi để Mường La đấu tranh vũ trang mở rộng cơ sở kháng chiến, bảo vệ Nhân dân.

Về phương thức đấu tranh: Tuyên truyền, vận động nhân dân xây dựng các lán trong rừng sâu tổ chức thành từng lũng, mỗi lũng bao gồm vài ba bản gần nhau, thực hiện vườn không, nhà trống, bất hợp tác với địch. Phạm vi của cuộc đấu tranh bao gồm ba xã Mường Bằng, Mường Chùm và Mường Bú. Lực lượng vũ trang làm nòng cốt cho cuộc đấu tranh có Đại đội 860 do đồng chí Phùng Minh Bội làm Đại đội Trưởng, cùng với Trung đội tự vệ chiến đấu Mường La do hai đồng chí Trọng Kim và Hà Quyết chỉ huy.

Về kế hoạch tác chiến: Đội chia làm 2 tổ, một tổ do đồng chí Tác (Lê Phong) chỉ huy có nhiệm vụ đánh vào nhà Bạc Cầm Quý; tổ còn lại do đồng chí Uyển và Quàng Huyên chỉ huy có nhiệm vụ tập kích trung đội lính dõng đang đóng ở bản Búc (Chiềng Sung), sau đó hai tổ sẽ tiến ra phối hợp cùng đánh đồn Tạ Bú.

Đúng như kế hoạch đã định, đêm ngày 26-3-1949, tổ đánh vào nhà tỉnh trưởng Bạc Cầm Quý cải trang thành một toán quân thuộc tiểu đoàn lính Thái do sĩ quan Pháp chỉ huy đi tuần tiễu đã bất ngờ ập vào tước vũ khí toán lính dõng bảo vệ nhà Bạc Cầm Quý làm cho chúng không kịp trở tay. Ta bắt toàn bộ lĩnh dõng, thu 10 súng trường và toàn bộ quân trang quân dụng, Bạc Cầm Quý phải chạy trốn. Từ Mường La, tổ tiếp tục hành quân vào Mường Bú, trên đường đi đơn vị đã tuyên truyền, vận động, giải thích cho nhân dân không đi lính cho Pháp, không bán lương thực, không đi phu và làm tay sai cho chúng. Đồng thời, vận động nhân dân các bản xung quanh Mường Bú sơ tán vào các lũng. Trong khi đó tổ đánh vào bản Búc cũng hành quân lên đánh đồn Tạ Bú. Thấy ta nổ súng tiến công, địch bỏ đồn chạy toán loạn, cuộc tiến công nhanh chóng giành được thắng lợi.

Phối hợp với các mũi tiến công của bộ đội, ngày 27-03-1949, nhân dân các xã Mường Bằng, Mường Bú, Mường Chùm đồng loạt nổi dậy tranh đấu, xóa bỏ ngụy quân, ngụy quyền, thành lập chính quyền nhân dân và các đội dân quân du kích ngay gần sào huyệt của địch ở Tỉnh lỵ, hình thành khu du kích Mường Bằng - Mường Bú - Mường Chùm của huyện Mường La bên Hữu ngạn sông Đà.

Khu du kích Mường Bằng - Mường Bú - Mường Chùm ra đời có một ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với phong trào cách mạng Mường La nói riêng, tỉnh Sơn La nói chung, đây là khu căn cứ du kích đầu tiên của huyện. Từ đây, phong trào cách mạng lan ra toàn huyện, từ Hữu ngạn sang Tả ngạn và một số xã thuộc huyện Thuận Châu, Quỳnh Nhai và Mai Sơn ngày nay^[2].

Sau khi khu căn cứ Mường Bằng - Mường Bú - Mường Chùm được thành lập, Ban Cán sự huyện Mường La đã chỉ đạo xây dựng, củng cố hệ thống chính quyền từ huyện đến xã, ổn định đời sống Nhân dân trong khu căn cứ du kích. Đồng chí Lò Văn Ngỗng được bầu làm Chủ tịch Ủy ban hành chính lâm thời xã Mường Bằng,  đồng chí Tòng Văn Ngọc, Quàng Văn Sam làm Ủy viên. Chính quyền được thành lập trở lại đã tạo niềm vui phấn khởi trong quần chúng nhân dân, càng tin tưởng hơn vào sự lãnh đạo của Đảng, quyết tâm cùng Nhân dân cả nước kháng chiến chống Pháp.

Mặc dù đời sống trong khu căn cứ còn gặp nhiều khó khăn, nhưng dưới sự lãnh đạo của các cấp chính quyền, nhân dân các dân tộc Mường Bằng đã hăng hái thi đua sản xuất, thành lập các đội du kích phối hợp với bộ đội địa phương, bộ đội chủ lực bảo vệ khu căn cứ, bảo vệ chính quyền.

Sau khi ổn định khu căn cứ, Huyện ủy tiếp tục tổ chức lực lượng thành 3 hướng, phát triển cơ sở ra các xã lân cận. Một tổ từ Mường Bằng phát triển lên Chiềng Ngần, Chiềng Sinh do các đồng chí Cầm Chính phụ trách; một tổ phát triển lên Chiềng Xôm, Chiềng Đen do các đồng chí Lương Sơn, Lường Trọng Kim phụ trách; một tổ vào Mường Khiêng, Liệp Tè do đồng chí Cầm Dịn phụ trách. Đến tháng 7-1949, tổ của đồng chí Cầm Dịn đã xây dựng Mường Khiêng trở thành khu tranh đấu ta bên hữu ngạn sông Đà, cùng với khu du kích Mường Bằng - Mường Bú - Mường Chùm tạo thế bao vây quân địch ở Tỉnh lỵ và huyện lỵ Mường La.

Cuối năm 1949, đầu năm 1950, cuộc kháng chiến chống Pháp của Nhân dân các dân tộc Mường La gặp rất nhiều khó khăn, địch tăng cường khủng bố vào các cơ sở của ta, nhất là khu du kích. Mặt khác, chúng tăng cường kiểm soát tuyến đường 41, âm mưu bao vây cắt đứt liên lạc giữa Mường La và tỉnh (các cơ quan của tỉnh lúc này đóng ở Mộc Hạ, Mộc châu). Trước sự tấn công ác liệt của địch, nhiều cơ sở cách mạng của ta bị vỡ, đường liên lạc giữa khu du kích và tỉnh bị cắt đứt, tình hình Mường La hết sức nguy cấp.

Để thoát khỏi thế bao vây của địch, Huyện ủy Mường La quyết định chuyển cơ quan huyện lên Mường Khiêng, rồi tìm cách vượt sông Đà sang vùng tả ngạn xây dựng cơ sở, đồng thời tìm cách bắt liên lạc với tỉnh. Đồng chí Việt Cường cùng với đồng chí Bùi Thọ được cử ở lại tiếp tục chỉ đạo chống càn, bảo vệ khu căn cứ du kích và tiếp tục phát triển cơ sở mới.

Dưới sự lãnh đạo của đồng chí Việt Cường và Bùi Thọ, Nhân dân các dân tộc Mường Bằng tiếp tục đấu tranh chống lại các cuộc càn quét của địch, các cơ sở cách mạng dần phục hồi trở lại, cùng với khu căn cứ tả ngạn Mường La tiếp tục kháng chiến chống Pháp.

Đến tháng 9-1951, Pháp tiếp tục mở các trận khủng bố, càn quét đốt phá các cơ sở của ta ở hai bên hữu ngạn và tả ngạn sông Đà. Mường Bằng bị chúng càn đi quét lại nhiều lần, nhân dân Mường Bằng đã phối hợp với bộ đội, dân quân du kích và đội vũ trang tuyên truyền chiến đấu chống lại các cuộc càn quét của địch, chiến sự diễn ra ác liệt, gây cho chúng nhiều thiệt hại. Tuy nhiên, bên cạnh những đảng viên, quần chúng trung kiên ưu tú, có những người không chịu nổi gian khổ đã phản bội cách mạng, đưa giặc về phá cơ sở kháng chiến của ta. Chi bộ Hữu ngạn tan vỡ, cơ quan Huyện ủy Mường La đóng bên ả ngạn phải duy chuyển nhiều lần chống lại các đợt càn quét của địch. Đây là thời kỳ gay go, quyết liệt nhất đối với phong trào kháng chiến ở Mường La.

Để củng cố lại phong trào kháng chiến, ngày 11-11-1951, Huyện ủy Mường La họp bàn kế hoạch chống khủng bố, đặt ra chủ trương nơi nào địch khủng bố xong phải cử cán bộ đến nắm bắt tình hình và gây dựng lại cơ sở, đồng thời giữ vững đường liên lạc với Tỉnh ủy qua khu 99 để kịp thời xin chỉ đạo. Đồng thời, tổ chức, củng cố lại các chi bộ trên địa bàn huyện, từ 05 chi bộ xuống còn 03 chi bộ, cử các đồng chí trong Ban Chấp hành Đảng bộ xuống trực tiếp phụ trách các cơ sở để nắm bắt tình hình và lãnh đạo phong trào. Đồng chí Việt Cường phụ trách chi bộ Hợp Tác, đồng chí Thúy Sơn phụ trách chi bộ Thống Nhất, đồng chí Lê Lưu phụ trách chi bộ Hữu Ngạn. Thời gian này, Mường Bằng thuộc chi bộ Hữu ngạn.

Đầu năm 1952, công tác hậu địch của tỉnh nói chung và Mường La nói riêng đã có những bước chuyển biến mới, phong trào kháng chiến một lần nữa vượt qua giai đoạn khó khăn, cán bộ quay trở lại hoạt động, nhân dân các dân tộc Mường Bằng vui mừng, phấn khởi, tiếp tục cùng nhân dân trong huyện kháng chiến chống Pháp.

 Đến tháng 9-1952, Bộ Chính trị quyết định mở chiến dịch Tây Bắc nhằm tiêu diệt sinh lực địch; giải phóng đại bộ phận đất đai và Nhân dân Tây Bắc. Dưới sự chỉ đạo của Trung ương và Khu ủy Tây Bắc, Nhân dân các dân tộc Mường Bằng cùng Nhân dân trong huyện tích cực chuẩn bị về mọi mặt, đóng góp lương thực, thực phẩm cho bộ đội. Nhiều thanh niên Mường Bằng đã hăng hái gia nhập lực lượng vũ trang phối hợp với bộ đội chủ lực giải phóng quê hương bản Mường.

Ngày 14-10-1952, Chiến dịch Tây Bắc bắt đầu, qua hai đợt tấn công, đến ngày 22-11-1952, tỉnh Sơn La được hoàn toàn giải phóng (trừ Nà Sản). Sau khi được giải phóng, Nhân dân Mường Bằng tiếp tục phối hợp với bộ đội địa phương và du kích truy quét tàn binh địch, thu dọn chiến trường, xây dựng đời sống mới, tiếp tục cùng nhân dân cả nước chi viện, phục vụ cho chiến dịch Điện Biên Phủ đi đến thắng lợi.

Chín năm cùng Nhân dân cả nước trường kỳ kháng chiến, mặc dù đời sống còn gặp nhiều khó khăn, nhưng với truyền thống yêu nước, đấu tranh cách mạng, Nhân dân các dân tộc Mường Bằng không quản hi sinh, gian khổ nuôi giấu cán bộ, bộ đội. Chỉ riêng trong cuộc kháng chiến chống Pháp, hàng chục quần chúng trung kiên Mường Bằng đã ngã xuống, trong có có 27 liệt sỹ, tập trung nhiều nhất vào năm 1948 và 1949. Mường Bằng xứng đáng là lá cờ đầu trong phong trào kháng chiến chống Pháp ở Sơn La. Với những công lao to lớn đó, Đảng bộ, Nhân dân xã Mường Bằng được Đảng, Nhà nước tặng thưởng danh hiệu cao quý: Anh hùng lực lượng vũ trang trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp.