ĐIỆN ĐẢO PHA: VẤN ĐỀ BẠN NÊN BIẾT
Điện một pha hay điện ba pha không còn xa lạ với nhiều người. Tuy nhiên, điện một pha hay điện ba pha trong mối quan hệ với điện nguồn, điện tiêu dùng và động cơ, thiết bị điện thì không phải ai cũng để ý.
Điện nguồn là điện trên hệ thống đường dây truyền tải từ nhà máy điện đến các trạm biến thế ( biến áp) từ cao thế đến trung thế và hạ thế. Đây là điện 03 pha, chỉ gồm 03 dây lửa, không có dây trung tính( có khi được gọi dây mát, dây nguội). Điện tiêu dùng là điện sau trạm biến áp( cấp thấp nhất) dẫn đến hộ tiêu dùng. Đây là điện 01 pha hoặc 03 pha. Điện 01 pha ở đây lại bảo gồm 01 dây lửa và 01 dây trung tính. Và điện 03 pha cũng bao gồm 03 dây lửa và 01 dây trung tính.( Như vậy, 01 pha hay 03 pha là gọi theo số dây lửa). Hộ tiêu dùng gia đình và các cơ quan hành chính thường dùng điện 01 pha. Hộ tiêu dùng là các cơ sở sản xuất ( Doanh nghiệp, HTX, Trang trại...) dùng cả điện 01 pha và 03 pha. Hộ nào dùng động cơ điện, thiết bị điện công suất lớn thì sử dụng điện 03 pha, còn dùng dùng động cơ điện, thiết bị điện công suất nhỏ thì có thể sử dụng điện 01 pha. Máy thủy điện mi ni hộ gia đình và máy phát điện mini thường tạo ra điện 01 pha, còn máy phát điện công suất lớn tạo ra điện 03 pha.
Điện 01 pha hay 03 pha và động cơ, thiết bị điện sử dụng điện 01 pha hay 03 pha có mối quan hệ kỹ thuật. Các động cơ, thiết bị điện được thiết kế, chế tạo có chiều quay phù hợp với tính năng, tác dụng của chúng. Ví dụ, quạt máy, máy điều hòa cây thì quay theo chiều để đẩy gió ra. Máy hút gió hay máy hút mùi thì quay theo chiểu để hút gió vào. Dây chuyền sản xuất thì chạy theo chiều thiết kế. Hệ thống tời, cần cẩu, cửa cống thủy luân thay có chiều quay theo yêu cầu sử dụng...
Các thiết bị điện có công suất nhỏ thì sử dụng điện 01 pha, nhất là thiết bị điện phục vụ sinh hoạt. Nhà sản xuất chế tạo ra các thiết bị này đã ngầm định được chiều quay của thiết bị. Hai đầu dây của thiết bị và 02 đầu dây lửa và dây trung tính của nguồn điện nối thế nào đều được, thiết bị chỉ quay theo chiều đã định. ( Bằng chứng là, khi ta cắm 02 đầu phích cắm vào ổ điện thế nào thì thiết bị cũng chỉ quay theo chiều đã định và các thiết bị chiếu sáng đều hoạt động bình thường)
Đối với điện 03 ba và động cơ, thiết bị điện 03 pha thì lại khác. Từng dây trong bộ ba 03 pha phải theo thứ tự ( ngầm định A,B,C hoặc 1, 2, 3). Thường thì nhận diện bằng màu của vỏ bọc từng dây (Đỏ, xanh, trắng). Phía bên động cơ, thiết bị điện cũng vậy, cũng có 03 điểm nối theo thứ tự tương ứng( A,B,C hoặc 1,2,3)- thứ tự này phải theo chiều quay ngầm định của động cơ, thiết bị. Trên thiết bị điện thường có ký hiệu vòng màu thứ tự của điểm nối và ký hiệu chiều quay đúng. Ba dây điện 03 pha phải nối với 03 điểm của thiết bị theo đúng từng cặp. Nối đúng thì động cơ quay theo chiều ngầm định. Nối sai( tức là nối không theo thứ tự từng cặp) thì sinh ra hiện tượng điện đảo pha. Lúc này, các thiết bị chiếu sáng vẫn không bị ảnh hưởng. Nhưng động cơ điện sẽ quay ngược lại với chiều ngầm định.
Điện đảo pha làm cho thiết bị quy ngược chiều, dẫn đến nóng máy, có thể gây ra sự cố. Nhưng tai hại hơn là hậu quả đối với sản xuất và an toàn lao động.
Hàng loạt gà bị chết do điện đảo pha làm cho quạt thông gió quay ngược chiều
Các cơ sở chăn nuôi lớn( gia súc, gia cầm) thường chạy thiết bị điện 03 pha để thông gió, hút gió từ trong ra ngoài. Khi bị đảo pha, thiết bị quay ngược lại, không khí bên trong bị nóng và ô nhiễm, dẫn đến gia súc, gia cầm có thể bị chết hàng loạt. Như trường hợp một số trang trại nuôi gà ở tỉnh Hải Dương vừa qua. Trong quá trình sữa chữa, thợ điện đấu nối nhầm, dẫn đến điện đảo pha, quạt hút gió quay ngược chiều trong vòng 4 tiếng đã làm cho 5.400 con gà để trứng bị chết và 4.000 con bị ngắc ngoải. Sau một thời gian kiểm tra, xác định, tranh chấp, bên cưng ứng điện đã phải đền gần 01 tỷ đồng. Có Trung tâm hội nghị tỉnh nọ cũng đã xảy ra sự cố điện đảo pha. Đó là, vào thời điểm tổ chức sự kiện quan trọng liên quan đến công tác đối ngoại của tỉnh thì diện lưới bị trục trặc. Ngành điện đã kịp thời chạy máy nổ 03 pha. Nhưng khi đấu nối đã nhẫm lẫn, làm cho điện đảo pha. Đèn chiếu sáng vẫn hoạt động. Nhưng quạt của tất cả các cây điều hòa lớn trong hội trường đều quay ngược lại, không thổi gió ra ngoài được, làm cho hội trường bị nóng lên. Đương nhiên, cán bộ Trung tâm hội nghị và ngành điện bị kỷ luật. Đối với các cơ sở chế biến, bảo quản nông sản, thực phẩm cũng có thể bị hỏng sản phẩm khi thiết bị điện quay ngược chiều mà không kịp phát hiện ra. Đối với dây chuyền sản xuất mà thiết bị quay ngược lại thì không chỉ làm rối quy trình, hỏng sản phẩm, mà có khi còn xảy ra tai nạn lao động. Hệ thống dây tời, cần trục, cửa cống thủy luân mà thiết bị quay ngược lại với ý đồ của người điều khiển thì thật không biết cái gì sẽ xảy ra.
Việc đấu nối hay sữa chữa điện 01 pha với thiết bị điện 01 pha không phức tạp lắm. Đấu nối điện 03 pha với thiết bị 03 pha hay khi sửa chữa thì lại khác, đòi hỏi người có chuyên môn và thao tác phải rất cẩn trọng, đúng quy trình. Bộ 03 dây nguồn và điểm nối của thiết bị có thể nhận diện được rõ ràng thông qua ký hiệu, nhưng cũng có thể khó nhận diện vì ký hiệu đã mờ. Hoặc có thể bị nhẫm lẫn do ánh sáng không bảo đảm khi làm việc. Khi đấu nối lần đầu cần dùng thiết bị để kiểm tra. Nếu bị đảo pha làm cho dộng cơ quay ngược chiều thì phải đấu nối lại. Khi sửa chữa hệ thống đường dây, các trạm biến áp hay sữa chữa động cơ cũng đều phải dùng thiết bị để kiểm tra lại để phòng điện đảo pha. "Cẩn tắc, bất áy náy. Ngày nay, người ta khuyến cáo, hộ tiêu dùng cần lắp đặt thiết bị cảnh báo khi điện mất pha hay điện đảo pha.
Hộ tiêu dùng điện, nhất là các hộ sản xuất, cũng cần chú ý các điều khoản cụ thể khi hợp đồng sử dụng điện, vừa để dễ nhận biết lỗi bên nào, vừa dễ xác định trách nhiệm bồi thường khi để xẩy ra sự cố về điện.
Phan Đức